مفاهیم رایج در شهرسازی

فضا و تعاریف مرتبط با آن:

در ارتباط با تعریف فضا نظرات متفاوتی وجود دارد:

• فضا ، مجموعه‌ای از کالبد و محتواست.
• فضا ، طرف مشترک طبیعت ، انسان و فعالیت‌های اوست.
• فضا در حقیقت فضای خالی میان کالبدهاست.
• فضا را تولیدی اجتماعی تعریف می‌کنند که دارای حدود خاص خویش است. اساساً در این مفهوم ، فضا به محدوده‌ای گفته می‌شود که دارای عنصری اساسی باشد که به کمک آن بتواند بین بخش‌های مختلف ارتباطی برقرار کند.

سازمان فضایی (Spatial organization):

عبارت است از ترتیب و نظم واحدهای یک مجموعه مشخص و هدفمند و یا ترتیب و توزیع نظام یافته واحدهای یک مجموعه در فضا ، در راستای عملکردهای عمومی مجموعه است.

هر سازمان فضایی دارای اجزای زیر است:

• نقاط یا گره گاه ها (شامل روستاها ، شهرک‌ها ، نواحی صنعتی و …)
• شبکه ها (ارتباطات زمینی و دریایی و هوایی ، خطوط انتقال نیرو و ….)
• لکه ها یا سطوح (سطوح زیر کشت ، جنگل و مرتع ، کوهستان ، بیابان ، دریا و …)

سازمان فضایی نحوه توزیع و قرارگیری مکانی عناصر کالبدی در یک فضاست.

سیستم اساسی در تحلیل سازمان فضایی :
۱- اکولوژیک
۲- سیاسی
۳- اقتصادی

معمولاً تحرک و جریان ها ، پویایی سازمان فضایی را نمایانگر است.

در اقتصاد فضا از طریق کنش متقابل فضایی به سازمان فضایی پی برده می شود.

ساختار: ساختار عبارت است از مناسبات (ارتباطات) پایدار میان اجزای اصلی.

ساختار فضایی: عبارت است از مناسبات پایدار میان اجزای اصلی فضا .

–ساختار فضایی عبارت است از انطباق سازمان فضایی بر محیط فیزیکی ، در اصل ساختار فضایی تجلی روابط درونی و بیرونی واحدهای یک مجموعه فضایی و جایگاه اجزای آن بر بستر محیط فیزیکی است. یک ساختار فضایی ، روابط عمودی سطح سازمانی اش را به صورت ارتباطات منعکس نموده و روابط افقی واحدها را از طریق حوزه های نفوذ و قلمروها نشان می دهد.

–ساختار فضایی شهر ، نظم و رابطه بین عناصر کالبدی و کاربری ها را در مناطق شهری نشان می دهد.

–ساختار فضایی ، از برآیند نیروهای موثر طی زمان در فضا شکل می گیرد.

ساختار شهر بوسیله‌ این اصطلاحات بیان می گردند:

۱- تراکم (دانه بندی) :
دانه بندی بافت را می توان با استفاده از تراکم انجام داد.

تراکم بر دو نوع است:

• تنک : دوری عناصر از یکدیگر
• انبوه: نزدیکی عناصر به یکدیگر

۲-پراکنش (الگو):
نحوه قرارگیری عناصر که ممکن است اشکال مختلفی داشته باشد:

۱- خطی
۲- خوشه‌ای

۳-فاصله:
مفاهیم قبلی (تراکم و پراکنش) با این مفهوم قابل تعریف هستند. این مفاهیم ، آسایش ، رفاه و میزان دسترسی یک شهر را تعریف می کند.

۴-اتصال:
اتصال با فاصله و تراکم در ارتباط است و با کاهش فاصله ، اتصال و تراکم بیشتر می شود و کارایی افزایش می یابد. عامل اتصال در ساختار فضایی شهر به وسیله شبکه ارتباطی تأمین می گردد. شهرهای خطی دارای بیشترین اتصال و ارتباطات هستند اما مشکل عمده آن ها دسترسی به مرکز است ، بنابراین شهر شعاعی ، کارآمدتر است.

۵-جهت:
جهت گیری عناصر فضایی می تواند شیوه اتصال و ارتباط آن ها را تغییر دهد. نظم های مختلف مانند قبله ، اقلیم و … در نحوه جهت گیری ساختار فضایی شهر موثرند.

تفاوت ساختار و استخوان بندی فضایی :
ساختار یک مفهوم فضایی (چند بعدی) است در حالیکه استخوان بندی یک مفهوم فیزیکی است.

الگوی فضایی :
نحوه ترکیب و آرایش سازمان فضایی (نحوه چیدمان فضایی)

اگر الگو (آرایش) فضایی پایدار باقی بماند و دوام یابد به آن ساختار گویند

فرایند فضایی :
تغییر و تحول تدریجی و گام به گام ساختار فضایی در طی زمان در جهت انطباق با نیازها را فرایند فضایی گویند. زیرا ساختارها دائماً در حال تغییر هستند و به هیچ عنوان حالت نخستین را حفظ نمی کنند. این تغییر در حالت ناگهانی اتفاق نمی‌افتد ، بلکه روندی را طی می کند که به آن پروسه یا فرایند فضایی گویند.

محور توسعه:
ترکیب فضایی اجزای یک یا چند سازمان فضایی ، به نحوی که ترکیب ، ستون فقرات (سازمان‌دهی اصلی) فضای منطقه گردد. این نوع سازمان دهی عمدتاً خطی و پیوسته است.

محورهای توسعه ، محل جریان های کالا ، انسان ، اطلاعات و انرژی است و انواع زیر را در بر دارد:
۱)مابین ۲ قطب
۲) با یک قطب و کانون های دیگر
۳) با مجموعه ای از کانون ها